Sterke vrouwen aan de top in de Spaanse geschiedenis

Gepubliceerd door Davidsfonds op 30 maart 2023

Neem twee historische dames en twee reisleiders met een passie voor verhalen en geschiedenis. Het resultaat zijn twee reizen naar Spanje en een boeiend gesprek met reisleiders Griet Meert en Brigitte Raskin over sterke vrouwen, omzwervingen door Spanje en de geschiedenis van Vlaanderen en Spanje in een notendop.

tekst: Rosemie Van de Velde - foto's: Barbara Descheemaecker

Stel jezelf even kort voor. Wie zijn jullie?

Griet: “Ik studeerde Romaanse filologie Frans-Spaans aan de KU Leuven. Daarna legde ik me intensief toe op de studie van het Portugees. Ik doceer Portugees, Frans en Spaans. Sinds 2008 organiseer ik vanuit mijn organisatie VivaCultura reizen, culturele activiteiten en taalcursussen."

Ga mee in het spoor van Isabel la Católica met Griet Meert

Brigitte: “Ik ben een 75-jarige senior die zich gezond probeert te houden, o.a. door te reizen. Ik studeerde (moderne) geschiedenis aan de KU Leuven en specialiseerde me in de Vlaamse Beweging. Ik schreef voor Davidsfonds het boek De taalgrens over deze materie. Eerder ben ik ook literair gaan schrijven en ben ik terecht gekomen in de zestiende eeuw aan het hof van de Habsburgers.”

Ga mee in het spoor van Johanna de Waanzinnige met Brigitte Raskin

Wie is Isabel la Católica?

Griet: "Isabel la Católica is de dochter van Johan II van Castilië en Isabella van Portugal. Oorspronkelijk had ze weinig kans om troonopvolger te worden, toch werd ze een heel invloedrijke dame. Ze kreeg weliswaar een zeer goede opleiding aan het hof, maar werd niet opgevoed tot toekomstige koningin.

Hét codewoord van haar beleid is ‘eenmaking’ en het bestendigen van die eenmaking. Zij legt de basis voor het rijk dat Keizer Karel zal erven, het rijk waar de zon niet onder gaat."

Wie is Johanna de Waanzinnige?

Brigitte: “Johanna is de dochter van Isabel I van Castilië (of Isabel la Católica) en Ferdinand II van Aragón. Op zeventienjarige leeftijd wordt ze uitgehuwelijkt aan Filips de Schone, de erfgenaam van de Bourgondische Nederlanden, en komt ze naar Brussel. Ze was een gezonde, sportieve en graag dansende vrouw, ook verstandig en goed opgeleid aan het Spaanse hof door haar moeder Isabel. Door het onverwachte overlijden van haar broer Juan, een oudere zus en haar zoontje Miguel ligt opeens de weg naar de troon open voor Johanna. Na de dood van haar moeder Isabel reist ze dan ook met haar man Filips de Schone naar Spanje om er koningin van Castilië te worden (terwijl haar vader Aragon blijft besturen).

Dan overlijdt onverwacht de nog jonge Filips de Schone. Omdat hij in de koninklijke kapel in Granada wilde begraven worden, besluit Johanna om de kist met het lijk van haar man zelf naar Granada te begeleiden. Maar intussen wordt ze politiek buitenspel gezet door haar vader Fernando, die ook regelt dat ze binnenlands wordt verbannen naar Tordesillas.

Daar wordt ze 50 jaar, eerst met haar jongste dochter, dan eenzaam en alleen opgesloten in een paleis, tot aan haar dood. Ze was moeder van zes kinderen: Eleonora, Karel (de latere ‘Keizer Karel’), Isabella, Ferdinand, Maria en Catharina.”

Waarom fascineren deze dames jullie zo?

Griet: "Als historica intrigeert Isabel la Católica mij het meest als persoon en als vrouw. Neem je haar als startpunt door de jaren heen dan wordt er veel duidelijk in het Spanje van vandaag.

Als ik ergens een lezing ga geven, vraag ik vaak ‘Wie spreekt er Spaans?’. Een aantal mensen steken dan hun hand op. Als ik daarna vraag ‘Wie spreekt er Castiliaans?’, dan zie je mensen fronsen. Het is Isabel die opdracht gaf tot het maken van een woordenboek Latijn – Castiliaans. Dit is haar taal. Zij heeft deze ingevoerd: ‘vanaf nu is het zo’. Zo spreken miljoenen mensen ter wereld Spaans en dus eigenlijk Castiliaans, dankzij Isabel la Católica.

Tijdens haar regeerperiode was Isabel de spilfiguur van alles: de tribunalen, de rechtspraak, de militaire organisatie, de adel, maar ook de gastronomie en het geloof. Zo verliep de Inquisitie onder haar leiding, niet onder leiding van de paus.

Isabel moet een zeer sterke persoonlijkheid geweest zijn. Ze stond achteraan in de stamboom én ze was een meisje. Toch groeide ze uit tot een van de machtigste vrouwen in het Spanje van de vijftiende eeuw. In haar dagboeken lees je bijvoorbeeld alles over hoe ze heel weldoordacht haar echtgenoot kiest. Van de vier kandidaten waaruit ze mocht kiezen, onder andere de stokoude koning van Portugal en de grootmeester van een ridderorde, kiest Isabel voor iemand van haar leeftijd (en viriel, zo weet haar hofdame haar te vertellen). Zelfs haar huwelijkscontract is in haar voordeel, wat zeer opmerkelijk is. In de Spaanse taal is het woord voor echtgenoot marido’ dit wil letterlijk zeggen: de jonge man die gehuwd is. Maar mujer (vertaling: ‘vrouw’) blijft mujer. En dat zegt alles: een vrouw werd gewoon van het bezit van de vader overgeplaatst naar het bezit van de man, ze kreeg geen ander statuut, ze bleef gewoon ‘een vrouw’. Isabel krijgt dat wel voor elkaar: zij heeft haar eigen beslissingsrecht.

Een ander mooi voorbeeld hiervan is het feit dat Isabel en haar man Ferdinand over hun eigen koninkrijken regeerden, los van elkaar. Zij regeerde over Castilië en León, hij zwaaide de scepter in Aragón en Navarra. Isabel was een groot fan van Columbus en heeft ook zijn ontdekkingsreizen mee gesponsord. Dat kan je duidelijk zien in het wapenschild van Columbus waar te lezen staat: Nuevo Mundo dio Colón a Castilla y León (vertaling: ‘een nieuwe wereld gaf Columbus aan Castilla en León').

Isabel maakte ook op het juiste moment de juiste keuzes. Zo slaagde ze erin om de adel en de clerus keer op keer te overtuigen, wat zeker geen evidentie was in die tijd.

Sociale media en reclamecampagnes zijn niet meer weg te denken uit onze hedendaagse cultuur. De mediacampagnes van Isabel waren geniaal. Kloosters, kerken en interieurs werden opgesmukt met haar wapenschild en haar aanwezigheid. De adelaar van Juan, haar geliefde evangelist, stond overal megagroot afgebeeld, net als haar eigen heraldische initialen. Zo blijft ze aanwezig onder de mensen die haar nuestra reina noemen, ‘onze koningin’."

Brigitte: “Ik schreef een boek over Koning Christiaan II van Denemarken die huwde met een zus van Keizer Karel, Isabella van Oostenrijk, alias koningin Elisabeth van Denemarken. Daarna begon ik ook aan een apart boek over die koningin, vooral bedoeld voor een publiek van tienermeisjes. Die groeien tegenwoordig op met een idiote idealisering van prinsessen, vaders die hun dochter ‘prinsesje’ noemen, en meisjes die zich met Halloween liever als prinses verkleden dan als spook. In het Engelse grootwarenhuis Harrods kan je je, niet gratis, hullen in prinsessenkleren en een half uur op een troon gaan zitten. Er bestaan tientallen kinderboeken over prinsessen, zo van ‘Hoe word ik in tien lessen een prinses?’.

Ik wilde aan jonge meisjes niet gaan vertellen hoe je een prinses wordt, maar wel vertellen hoe het is om er een te zijn, of beter gezegd: hoe het was om een echte prinses te zijn met een prinsessenjurk aan en een kroontje op je hoofd – onze huidige kroonprinses Elisabeth is welteverstaan een andere soort prinses.

In mijn boek De gestolen prinses over Isabella van Oostenrijk, die voor haar twaalfde uitgehuwelijkt werd en op haar tweeëntwintigste gestorven is, heb ik het ook over haar moeder, Johanna de Waanzinnige. De mythe rond Johanna is hardnekkig: ze zou gek van verdriet (en voordien van jaloezie) zijn geweest, en doelloos, verdwaasd rondgedoold hebben met de lijkkist van haar overleden man. Terwijl ze doelbewust met de kist richting Granada trok, moest ze onderweg pauzeren voor haar laatste bevalling. Door haar vader werd ze vervolgens gedwongen rechtsomkeer te maken om bestuurszaken te komen regelen, waarna hij haar dwong terug te vertrekken, naar Tordesillas, waar hij haar feitelijk isoleerde en de lijkkist van haar man tijdelijk in een kloosterkrypte werd gezet.”

Waarom een reis 'in het spoor van' Isabel la Católica en Johanna de Waanzinnige?

Griet: “Ik wil een lans breken voor geschiedenis. Geschiedenis is boeiend, leerrijk en verduidelijkt heel veel. Isabel is een persoon die je niet meer los laat. Daarom deel ik graag die kennis met anderen om zo verder te groeien. Samen op reis gaan is daar een ideaal medium toe.

Brigitte: "Johanna heeft haar imago dus niet mee. Mensen kennen haar intrigerende naam: Johanna de Waanzinnige (of Juana la Loca). Daarnaast kennen ze het negentiende-eeuws schilderij van Pradilla dat in het Prado hangt, waarop Johanna is afgebeeld naast de doodskist van haar man Filips de Schone. Ik wil dit imago doorbreken en haar beeld nuanceren. Mensen beseffen niet dat Johanna ónze vorstin was, een jonge schoonheid in Brussel, en de moeder van twee keizers en vier koninginnen, waaronder Keizer Karel, Margaretha van Bourgondië en Catharina van Portugal."

Hoe verloopt de reis?

Brigitte: “Ik neem de reizigers mee in het verhaal van de jonge Johanna, van Brussel naar Burgos. Daar drinken we een aperitief op een terras tegenover het voormalige stadspaleis waarin Johanna en Filips werden ontvangen en Filips de Schone overleed. Hij werd opgebaard in het mooie klooster van Miraflores, vanwaar Johanna met zijn kist naar Granada vertrok, en wij haar volgen. Ze beviel van haar laatste kindje, Catharina, in Torquemada en moest in die buurt wachten op haar vader die haar verplichtte terug te keren naar Burgos. Vanuit Burgos vertrok ze een tweede keer, via Valladolid naar Tordesillas, waar ze na 50 jaar eenzame opsluiting overleed in een paleis naast het Santa Clara klooster.

Je kan in dat klooster nog steeds het clavecimbel bezichtigen waar Johanna op speelde. In de buurt van Tordesillas bezoeken wij ook de burcht in Medina del Campo waar Johanna samen met haar moeder Isabel verbleef. We vervolgen onze reis naar Salamanca, waar ik de reizigers op de mooie Plaza Mayor naar Johanna en Filips laat zoeken tussen de medaillons van de Spaanse koningen. Daarna reizen we door naar Madrid via het Escorialpaleis waar de tapijten van Johanna die in Tordesillas hingen bewaard blijven. Je vindt er ook de doodskist met het stoffelijk overschot van haar zoon keizer Karel tussen de kisten van vele andere vorsten. Die van haar man en later van haarzelf kwamen wel degelijk in Granada terecht.

Tot slot spreken we af dat we nooit meer 'Johanna de Waanzinnige' zeggen en altijd Johanna van Castilië.”

Griet: “Ik ga op een zeer authentieke manier te werk: ik hanteer vooral Spaanstalige bronnen en de oorspronkelijke middeleeuwse teksten. Ik lees voor uit Isabels’ dagboeken en verslagen uit die tijd.

Om een duidelijk beeld te scheppen voor de reizigers start ik het verhaal van Isabel al in de prehistorie. Ter plaatse gaan is heel belangrijk. Onze reis verloopt dan ook chronologisch: we starten met een bezoek aan Madrigal de las Altas Torres, de geboorteplaats van Isabel. In het Palacio de los Vivero in Valladolid trad Isabel in het huwelijk met de man van haar keuze, Fernando. Tordesillas ontbreekt natuurlijk ook niet op je reisweg: hier leefde en stierf Johanna de Waanzinnige, dochter van Isabel en Fernando. Je bezoekt ook Medina del Campo waar Isabel overlijdt."

Is er een link met Vlaanderen?

Griet: "Isabel la Católica bezat een breviario, een getijdenboek, dat door Vlaamse miniaturisten werd gemaakt. Isabel wist dat er aan het Portugese hof veel Vlaamse ambachtslui in dienst waren."

Breviario Isabel la Católica

Brigitte: "Johanna van Castilië was de vorstin van de Nederlanden. Ze woonde in het paleis van Coudenbergh (waar de onderaardse gangen onder het huidige koninklijk paleis nog te bezichtigen zijn). Drie van haar kinderen werden in Brussel geboren, Keizer Karel zag het levenslicht in Gent."