Uit de schaduw van Rubens
5 oktober 1894: exact 125 jaar geleden tikt de Antwerpse kunstverzamelaar Fritz Mayer van den Bergh een nogal mysterieus schilderij op de kop. Het werk stond te koop op een Keulse veiling als “een paneel van de Helse Brueghel met een menigte spookgestalten”. Mayer van den Bergh herkende het paneel onmiddellijk als een originele Bruegel en identificeerde zijn aankoop spoedig als Dulle Griet: het verloren gewaande meesterwerk van Pieter Bruegel de Oude. Dulle Griet bevindt zich vandaag in het Museum Fritz Mayer van den Bergh. Als jonge historicus stond ik te popelen om dit museum, dat “één van de topwerken uit de Westerse cultuurgeschiedenis” bevat, een bezoekje te brengen.
Tekst en beeld: Gert Sevens
Het regent pijpestelen wanneer ik samen met medestudente Liselotte haastig de Meir oversteek. Nadat we zijn ingestapt op tram 4 arriveren we twee minuten later bij de eerste halte: Lange Gasthuisstraat. Rechts naast het districthuis bevindt zich het krap behuisde Museum Mayer van den Bergh, waar we hartelijk worden ontvangen. We bezoeken er met veel plezier de nieuwe tentoonstelling Madonna ontmoet Dulle Griet.
Twee ridders, één passie
Eens voorzien van een audiogids, volgen we de houten trap die onmiddellijk naar de tentoonstelling leidt. In de inkomhal op de eerste verdieping zien we een marmeren borstbeeld van een waardig kijkende jongeman. De buste stelt ridder Florent van Ertborn voor, die van 1817 tot 1828 burgemeester was van Antwerpen. Naast zijn politieke carrière was van Ertborn vooral actief als kunstverzamelaar. Zo legde hij tijdens zijn leven een collectie aan met 144 schilderijen van Vlaamse en Europese komaf. Het ging om topstukken uit de 14de tot begin 16de eeuw, zoals werken van Jan van Eyck, Rogier van der Weyden en de Franse hofschilder Jean Fouquet. Als burgemeester met didactische doeleinden stelde van Ertborn zijn verzameling geheel ter beschikking van de Antwerpse academie. Op die manier wilde hij jonge kunstenaars prikkelen met “de meesters die Rubens voorafgingen”. Ter ere van zijn maatschappelijke bijdragen gaf het Antwerps stadsbestuur in 1894 beeldhouwer Jozef Geefs de opdracht om de mecenas in deze buste te vereeuwigen.
In dezelfde ruimte bezichtigen we verder nog een portret, dat volgens de inscriptie postuum werd vervaardigd door de schilder Jozef Janssens. De geportretteerde luistert naar de naam Fritz Mayer van den Bergh, de man naar wie dit museum is vernoemd. Als jonge knaap bestudeerde deze onverzadigbare kunstliefhebber gretig de collectie van zijn burgemeester van Ertborn. Net zoals zijn befaamde stadsgenoot bracht Mayer in een relatief korte tijd een reusachtige verzameling kunst bij elkaar:een breed spectrum van gebruiksobjecten, beelden en schilderijen afkomstig uit de middeleeuwen en de renaissance. Toen Mayer in 1901 plotseling overleed, besloot zijn moeder om de collectie open te stellen voor het publiek. Dat museum, volledig opgetrokken in 16de-eeuwse stijl , werd ingericht met de meest moderne technieken en had al snel faam in zowel Antwerpen als daarbuiten.
Een dulle griet op de roof
Bij het verlaten van de inkomhal betreden Liselotte en ik een open ruimte die uitkijkt op een overweldigend, vulkanisch schilderij. Onze audiogids vertelt ons dat het dé Dulle Griet van Pieter Bruegel de Oude is: het paradepaardje van het museum. Net als Mayer van den Bergh in zijn tijd, buigen kunsthistorici zich al decennialang over de meervoudige betekenis van het schilderij. De meest plausibele verklaring is die van een strijd tussen de seksen: de woeste griet op de voorgrond is de vrouw die zich gedraagt als een man, met de focus op hebzucht. Daartegenover: de Reus – op de achtergrond – die staat voor de man die zich gedraagt als een vrouw, met de focus op verspilling. Daarnaast lijkt het er op dat het tafereel zich in de hel afspeelt. Of is er eerder sprake van een allusie op de stad Antwerpen, die ten tijde van haar Gouden Eeuw door drank en hebzucht figuurlijk in brand staat? Het zedenverval, vlak voor de fameuze Beeldenstorm, zou inderdaad één van de mogelijke interpretaties kunnen zijn. Zolang we de opdrachtgever niet kennen, blijft het evenwel niet eenvoudig de werkelijke betekenis te achterhalen.
Overvloed en onbehagen
Nadat we de tijd hebben genomen om het schilderij te laten bezinken, dalen we de trap af naar de volgende zaal. Onmiddellijk valt ons oog op een portret van een weemoedig kijkende dame. Het is de Heilige Maria Magdalena geschilderd door Quinten Massijs. De rijke, zondige vrouw wordt afgebeeld op het moment dat ze besluit zich tot Christus te wenden en hem te zalven met haar kostbare balsem. We kijken naar een psychologische omwenteling: het moment van bekering. In het 16de-eeuwse, kapitalistische Antwerpen biedt deze Maria in die zin een exemplum voor zowat iedere zondaar met een beetje geld.
Dat een christen steeds naar eer en geweten moet handelen, bevestigt ook het volgende doek: Stadsontvanger van Marinus van Reymerswale. De man aan de linkerzijde met de nogal groteske hoed maakt notities over het innen van accijnzen. Tegelijkertijd wijst zijn valselijk kijkende kompaan in de richting van het kasboek. In deze moraliserende scène lijkt van Reymerswale dus te alluderen op hoofdzonden als gierigheid en hebzucht. Ook de gedoofde kaars, die herinnert aan onze aardse vergankelijkheid, versterkt deze gedachte.
Voor we de ruimte verlaten, bewonderen we nog een opvallend groot en kleurrijk schilderij. Het betreft Boerengezelschap van de ondergewaardeerde schilder Pieter Aertsen. Met enige verbijstering kijken we naar het satirisch tafereel waarin feestvierders zich op het eerste zicht lijken te vertoeven in een alledaagse omgeving. Niets is minder waar. De vogelkooi op de achtergrond duidt immers op de context van een bordeel. Dat idee wordt bevestigd door de aanwezigheid van erotisch geladen voedingsmiddelen zoals worsten, wortels en mosselschelpen. Schilderijen als deze werden in de 16de eeuw beschouwd als echte conservation pieces. Met een beetje fantasie kan men zich immers voorstellen dat de handelaar die het werk kocht zich, na het nuttigen van een overvloedige maaltijd, vragen begon te stellen bij zijn levensstijl.
Heerlijke ambiguïteit
Kies je als mens voor een leven van genot of voor spirituele groei? Dat dilemma wordt naar voren geschoven in Joachim Patinirs Rotslandschap. Patinir schetst aan de horizon een idyllisch kasteeltje waar men van een uitbundig bestaan kan genieten. Diametraal tegenover deze levenshouding wordt vooraan in het schilderij de contemplatieve Hiëronymus geportretteerd. De heilige, geheel voorzien van boetekledij, zit pijnlijk geknield in een grot zijn bewuste keuze voor het kluizenaarschap te doorstaan.
Bij het verlaten van de gang wordt ons gezichtsveld ten slotte naar een subliem uitziend schilderij gezogen. Madonna, staat er op het plakkaatje, van de Franse schilder Jean Fouquet. Dit topstuk is misschien wel het opmerkelijkste schilderij uit de verzameling van Ertborn. Maria oogt hier stralend wit en wordt omringd door zowel rode als blauwe engelen: serafijnen en cherubijnen. Ze symboliseren respectievelijk de liefde voor en de genade van God. Verder valt vooral de ontblote linkerborst van Maria op. Dat was een typisch motief binnen de voorspraak. Bovendien zou deze Maria, volgens de overlevering, gelijken op de niet onknappe Agnès Sorel, de maîtresse van de Franse koning. De 19de-eeuwse kunstkenner Sulpice Boisserée achtte het werk in die zin “een afstotelijk schilderij, dat men best in de donkerste hoek verstopt.” Pas in de 20ste eeuw, toen het tij was gekeerd, werd Madonna opnieuw als een onbetwist meesterwerk gewaardeerd.
Herfsttij der middeleeuwen
Ons bezoek aan het museum bleek een inspirerende ervaring. In amper een uur tijd werden we ondergedompeld in een wondermooie collectie waarin tijdperken elkaar kruisen. Zo was de 15de-eeuwse kunst in hoofdzaak religieus. Plaats daar de humanistische, morele en stedelijke thema’s uit de 16de eeuw tegenover en je krijgt een interessante clash. Mayer was in die zin een visionair: hij had het talent om via de esthetische en emotionele waarde van kunst de overgang tussen twee tijdperken te etaleren.
Onbekend, maar niet onbemind
Tijdens de rondleiding kwamen we een aantal kunstschilders tegen die behoorden tot de Vlaamse Primitieven:
Rogier van der Weyden (1400-1464): werd in Doornik geboren als Rogier de la Pasture. Van der Weyden schilderde vooral religieuze thema’s die hij steeds met een levendig kleurgebruik en een buitengewone gedetailleerdheid wist te bewerkstelligen. In de 16de eeuw was hij bekend in heel Europa. Hij kan wellicht als de invloedrijkste schilder van zijn tijd worden beschouwd.
Gerard David (1455-1523): Zuid-Nederlandse kunstschilder en paneelschilder van portretten en religieuze stukken. In 1484 verruilde David zijn geboorteplaats Oudenaarde voor het bloeiende handelscentrum Brugge waar hij onder andere geïnspireerd raakte door het werk van Hans Memling en Jan van Eyck.
Quinten Massijs (ca.1466-1530): Vlaamse schilder die vaak aanzien wordt als de laatste grote vertegenwoordiger van de Vlaamse Primitieven, maar ook al werkte in de geest van de ontluikende renaissance. Massijs schilderde veelal religieuze werken waarbij uitmuntend kleurgebruik en uitgewogen composities hem niet vreemd waren. Tot zijn vriendenkring behoorden beroemde mannen als Desiderius Erasmus en Albrecht Dürer.
Behalve deze gevestigde namen ontdekten we ook kunstenaars die ons volledig onbekend waren:
Pieter Aertsen (1508-1575): Nederlandse kunstschilder geboren te Amsterdam, trok op achttienjarige leeftijd naar de Scheldestad. Aertsen, bijgenaamd Lange Pier, was een pionier in het schilderen van stillevens en genrestukken in zowel de Nederlanden, als in Vlaanderen. De Amsterdammer ontwierp doorgaans culinaire schilderijen met op de achtergrond een boeren- of Bijbels tafereel.
Jean Fouquet (ca.1420-1481): peintre du roy en belangrijkste Franse schilder van de 15de eeuw. Deze polyvalente kunstenaar legde zich toe op het schilderen van portretten, landschappen en religieuze werken. Tussen 1444 en 1447 verbleef Fouquet in Italië, waar hij in contact kwam met de meest innovatie kunstenaars uit het Firenze van de Medici. Fouquet keerde in 1450 terug naar Frankrijk waar hij pas vijfentwintig jaar later werd aangeduid als hofschilder van de toenmalige koning Lodewijk XI.
Joachim Patinir (1480-1524): komt de eer toe de eerste landschapsschilder van de Nederlanden te worden genoemd. In tegenstelling tot kunstenaars vóór hem promoveerde Patinir het landschap tot hoofdonderwerp van het schilderij. Hij gaf zijn werken telkens een psychologische betekenis waarin gevoelens van onbehagen en vervreemding doorgaans werden verpersoonlijkt door Hiëronymus, de geëngageerde kluizenaar.
Michel Sittow (ca. 1468- ca.1525): Estse schilder die bekend stond omwille van zijn portretten en devotiestukken. Via de contacten met het machtige Noord-Europese handelsverbond, de Hanze, kwam hij omstreeks 1483 in Brugge terecht. Negen jaar later verhuisde Sittow naar Spanje waar hij actief was als hofschilder van Isabella van Castilië. Samen met de Vlaming Juan de Flandes werkte hij er voor het kartuizerklooster Miraflores.
Maarten van Heemskerck (1498-1574): geboren als Maerten van Veen in het Nederlandse Heemskerck was afkomstig uit een eenvoudig boerengezin. Van Heemskerck ging rond 1527 in de leer bij Jan van Scorel, die hem introduceerde in de stijl van de renaissance. Niet veel later vertrok de leergierige jongeman op pelgrimage naar Rome, destijds caput mundi van de kunstgeschiedenis. Tijdens zijn verblijf werd hij opgemerkt door de schilder en biograaf Giorgio Vasari die de Nederlander prees omwille van zijn kwaliteitsvolle landschappen en portretten.
Madonna ontmoet Dulle Griet kun je bezoeken in het Museum Fritz Mayer van den Bergh in Antwerpen t.e.m. donderdag 31 december 2020.
Met je Davidsfonds Cultuurkaart krijg je 2 euro korting voor maximaal twee personen per Cultuurkaart.
