De magie van een mechanische piano

Gepubliceerd door Davidsfonds op 4 januari 2019

Het is iets wonderbaarlijks om te zien: een piano die zelf speelt. Aan het begin van de 20ste eeuw was de pianola, een automatische piano die muziek van een papieren rol speelt, de enige manier om muziek in huis te halen als je zelf geen muziek maakte. Van de radio en de grammofoon was immers nog geen sprake. Van 1 tot 3 februari brengt AMUZ een ode aan dat vergeten instrument en brengt zo een uniek stukje muziekgeschiedenis weer tot leven. Wij gingen al eens luisteren.

Tekst: Lotte De Snijder

Elk voorjaar organiseert muziekcentrum AMUZ in Antwerpen inPRIMETIME, een voorjaarsfestival rond één specifiek thema, zoals een componist, een land of een instrument. Dit jaar draait alles rond de pianola, oftewel een mechanische piano die voorgeprogrammeerde muziekstukken afspeelt. Robin Steins, assistent programmering en educatie, geeft uitleg.

Wanneer werd de pianola uitgevonden?

“Het instrument werd ontwikkeld door de Aeolian Company uit de Verenigde Staten en kwam in 1898 op de markt. Het was meteen een groot succes, want het was in die tijd de enige manier om muziek in huis te halen als je zelf geen muziek speelde. We kunnen ons dat nu niet meer voorstellen, omdat muziek zo alomtegenwoordig is. Maar de radio en de grammofoon waren voor het grote publiek pas toegankelijk vanaf de jaren 1930. Het duurde dan ook niet lang voor Europese fabrikanten het systeem gingen kopiëren en hun eigen modellen ontwikkelden, zoals het Franse Pleyela. Sommige van die fabrikanten hanteerden een ander formaat van rol, zodat mensen hun rollen moesten blijven kopen. Bovendien probeerden ze bekende componisten aan zich te binden door hen rollen te laten inspelen.”

Was iedereen in de muziekwereld meteen enthousiast?

“De meesten wel, ja. Voor componisten en pianisten was het een manier om hun werk te verspreiden en bekend te maken. Ook arrangeurs zagen meteen mogelijkheden door medleys van bekende opera’s of andere populaire liedjes te bundelen op een rol. Pianola’s stonden niet alleen bij mensen thuis, maar ook in cafés en restaurants, want ze waren goedkoper dan een echte pianist. Maar een van de componisten die aanvankelijk niets van die moderne mechaniek moest hebben, was Debussy. Maar in ruil voor een auto stemde hij toch toe om enkele muziekrollen in te spelen.”

Hoe werkt zo’n pianola precies?

“De pianola bouwt voort op de mechaniek van draaiorgels en werkt pneumatisch: door lucht aan te zuigen zet je het systeem in gang en kun je een papieren rol met de muziek afspelen. In die rol zitten allemaal gaatjes: voor elke pianotoets is er een positie. Als er op een bepaalde positie een gaatje in het papier zit, speelt de overeenkomstige toets. In een pianola past één muziekrol, die je kunt terugspoelen en opnieuw afspelen of vervangen door een andere rol. Maar de eerste modellen maken gebruik van een zogenaamde voorzetter die je voor een gewone piano schuift en die bestaat uit 88 mechanische vingers die de toetsen aanslaan. In latere modellen zit het systeem in de piano ingewerkt en moet je op pedalen trappen om de pianola te laten spelen. Nog latere pianola’s werden elektrisch aangedreven. Op pianola’s kun je trouwens ook gewoon piano spelen en de systemen bestaan zowel in buffet- als vleugelmodellen.”

Wat maakt het instrument bijzonder?

“Op een pianola kun je muziek afspelen die voor een pianist onspeelbaar is: een mens heeft maar tien vingers, terwijl een pianola een ongelimiteerd aantal noten aankan. Je kunt er dus heel experimentele dingen mee doen. Igor Stravinsky was een van de eersten die specifiek voor het instrument heeft gecomponeerd. Tot in de jaren 1990 schreef de Amerikaan Conlon Nancarrow composities voor de pianola, waarin hij experimenteerde met harmonie, jazzkleuren, polyfonie en polyritmiek. Bovendien werden er ook reproductiepiano’s ontwikkeld, waardoor componisten hun muziekstukken zelf konden inspelen op een pianorol. Die rollen zijn unieke tijdsdocumenten: alle nuances en tempoverschillen van de grootmeesters werden bewaard. Die historische uitvoeringspraktijk is ook het uitgangspunt van AMUZ: hoe kunnen we de oorspronkelijke bedoeling van de componist zo goed mogelijk reconstrueren? Die muziekrollen van componisten geven ons daar een heel goed beeld van. Tijdens het openingsconcert laten we bijvoorbeeld Papillon van Grieg horen. Daaruit blijkt dat hij veel vrijer omgingen met zijn partituur. Op zo’n moment wordt het duidelijk dat een partituur een benadering blijft van hoe een muziekstuk kan klinken.”

Hoe komt het dat we de pianola nu niet meer kennen?

“Het instrument had een heel korte bloeitijd, van 1900 tot 1930. Toen de grammofoon en radio beschikbaar waren voor het grote publiek, waren pianola’s niet meer zo voordelig. Ze waren duurder dan gewone piano’s, wogen veel meer en je moest ook steeds nieuwe rollen kopen als je andere muziek wilde horen. Ook de beurscrash hield mensen tegen om erin te investeren. Dus de markt stortte snel in.”

Welke pianola’s kunnen we tijdens het festival zien?

“Voor PIANOLAinPRIMETIME komen er een achttal topinstrumenten naar Antwerpen die tegelijkertijd op het podium zullen staan en samen een goed beeld geven van de verschillende modellen en mechanieken. Dat doen we in samenwerking met het Geelvinck Pianolamuseum Amsterdam, dat wel 30.000 muziekrollen bezit, en de Nederlandse Pianola Sociëteit, die de meeste instrumenten aanlevert.”

Tijdens PIANOLAinPRIMETIME ontdek je de grote muzikale diversiteit van een uniek instrument en komt het werk van beroemde componisten op een bijzondere manier tot leven. Een aanrader voor alle muziekliefhebbers!

___

Het programma van PIANOLAinPRIMETIME:

Vrijdag 1 februari: ontdek hoe componisten als Edvard Grieg, Sergei Rachmaninov e.a. eigen werk spelen. Presentator Thomas Vanderveken en pianolist Max Lakeman van de Nederlandse Pianola Sociëteit nemen je mee naar de magische wereld van de reproductiepiano. Met je Davidsfonds Cultuurkaart krijg je 1 ticket gratis bij aankoop van een ticket in categorie 1. Reserveer nu, want de actie geldt zolang de voorraad strekt.
Zaterdag 2 februari:
- lecture-perfomance van de geschiedenis van de pianola, in beeld en geluid
- onmogelijke muziek speciaal geschreven voor de pianola, van Igor Stravinsky tot Conlon Nancarrow

Zondag 3 februari:
- stille films begeleid door live improvisatie en pianola
- thé dansant met dans- en salonmuziek van de belle époque tot de dolle jaren twintig

Bekijk nu alle info over PIANOLA in PRIMETIME. Met je Davidsfonds Cultuurkaart krijg je trouwens korting op alle concerten van AMUZ.

Extraatjes voor de fans:

De IJslandse pianist Ólafur Arnalds is in de ban van de mogelijkheden van de pianola en experimenteerde met hypermoderne mechanieken, waarbij verschillende piano’s aangestuurd worden door een computerprogramma dat zelf kan improviseren. Beluister nu een nummer. De uitleg (in het Engels) krijg je in dit filmpje en dit filmpje.
Ook Hollywood herontdekte de pianola. In de soundtracks van de HBO-serie Westworld duikt een pianola op en hoor je adaptaties van bekende hedendaagse nummers zoals Black Hole Sun van Soundgarden, No Surprises van Radiohead en Back to Black van Amy Winehouse. In dit filmpje worden twee fragmenten afgespeeld en zie je ook hoe de muziekrol wordt gemaakt.